EWS અનામત શું છે? લાયકાત, ફાયદાઓ અને નિયમો જાણો

EWS અનામત – એક મહત્વપૂર્ણ જોગવાઈ

નવી દિલ્હી: આર્થિક રીતે પછાત વર્ગ (EWS) માટે શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ અને સરકારી નોકરીઓમાં 10% અનામત યથાવત્ રહેશે એવી સુપ્રીમ કોર્ટની પાંચ ન્યાયાધીશોની પીઠે મહત્ત્વપૂર્ણ ચુકાદો આપ્યો છે. ચીફ જસ્ટિસ યૂયૂ લલિતની આગેવાનીમાં આવેલી બેન્ચે EWS અનામતને બંધારણીય રીતે માન્ય ઠરાવ્યું છે.

ભારતમાં શિક્ષણ અને સરકારી નોકરીઓમાં અનામતનો ઉદ્દેશ્ય સામાજિક ન્યાય પ્રદાન કરવાનો છે. EWS (Economically Weaker Section) અનામત એ સામાન્ય વર્ગમાં આવતા આર્થિક રીતે પછાત નાગરિકોને સરકારી અને શૈક્ષણિક લાભો પૂરાં પાડવા માટે અમલમાં મુકાયેલ એક ખાસ અનામત છે. 2019 માં 103મા બંધારણીય સુધારા દ્વારા EWS અનામતનો અમલ કરવામાં આવ્યો.

સુપ્રીમ કોર્ટનો નિર્ણાયક ચુકાદો

• EWS અનામત બંધારણીય માળખાનું ઉલ્લંઘન કરતું નથી.
• આર્થિક આધારે આપવામાં આવેલું અનામત 50% મર્યાદા ઉલ્લંઘન કરતું નથી.
• SC/ST અને OBC વર્ગોને EWS અનામતમાંથી બહાર રાખવા બંધારણીય રીતે યોગ્ય છે.
• EWS અનામત માટે 103મો બંધારણીય સુધારો કાયદેસર છે.

સર્વોચ્ચ અદાલતે તત્કાલિન એટર્ની જનરલ કેકે વેણુગોપાલ અને સોલિસિટર જનરલ તુષાર મહેતા સહિત વરિષ્ઠ વકીલોની દલીલો સાંભળ્યા બાદ 27 સપ્ટેમ્બર 2022 એ કાયદાકીય પ્રશ્ન પર પોતાનો ચુકાદો અનામત રાખ્યો હતો કે, શું EWS અનામત બંધારણના મૂળભૂત માળખાનું ઉલ્લંઘન કરે છે. શિક્ષણવિદ મોહન ગોપાલે 13 સપ્ટેમ્બરના રોજ બેંચ સમક્ષ આ મામલે દલીલ કરી હતી અને EWS ક્વોટા સુધારાનો વિરોધ કર્યો હતો.

બેંચમાં જસ્ટિસ દિનેશ મહેશ્વરી, જસ્ટિસ એસ રવિન્દ્ર ભટ, જસ્ટિસ બેલા એમ ત્રિવેદી અને જસ્ટિસ જેબી પારડીવાલા પણ સામેલ હતા. તમિલનાડુ તરફથી હાજર રહેલા વરિષ્ઠ વકીલ શેખર નાફડેએ EWS ક્વોટાનો વિરોધ કરતા કહ્યું હતું કે, આર્થિક માપદંડ વર્ગીકરણ માટેનો આધાર ન હોઈ શકે અને સર્વોચ્ચ અદાલતે ઈન્દિરા સાહનીના ચુકાદા પર પુનર્વિચાર કરવો પડશે જો તે આ અનામત જાળવી રાખવાનો નિર્ણય કરશે.

બીજી તરફ તત્કાલીન એટર્ની જનરલ અને સોલિસિટર જનરલે સુધારાનો મજબૂત બચાવ કર્યો હતો અને કહ્યું હતું કે, આના હેઠળ આપવામાં આવેલ આરક્ષણ અલગ હતું અને સામાજિક અને આર્થિક રીતે પછાત વર્ગો (SEBCs) માટેના 50% ક્વોટા સાથે ચેડા કર્યા વિના આપવામાં આવ્યું હતું. તેમણે કહ્યું હતું કે, તેથી સુધારેલી જોગવાઈ બંધારણના મૂળભૂત માળખાનું ઉલ્લંઘન કરતી નથી.

બીજી તરફ સરકાર દ્વારા એવું કહેવામાં આવ્યું હતું કે, EWS વિભાગને સમાનતાનો દરજ્જો આપવા માટે આ સિસ્ટમ જરૂરી છે. કેન્દ્ર સરકાર વતી એવું કહેવામાં આવ્યું હતું કે, આ સિસ્ટમને કારણે અનામતની બહાર રહેલા અન્ય વર્ગને કોઈ નુકસાન નથી. વળી, જે 50 ટકા મર્યાદા કહેવામાં આવી રહી છે તે બંધારણીય વ્યવસ્થા નથી, તે સુપ્રીમ કોર્ટના નિર્ણયથી આવી છે તેથી એવું નથી કે તેનાથી આગળ અનામત આપી શકાય નહીં.

જસ્ટિસ દિનેશ મહેશ્વરીએ પોતાના ચુકાદામાં જણાવ્યું કે EWS અનામત એક સકારાત્મક પગલું છે, જે વંચિત વર્ગના કલ્યાણ માટે લેવામાં આવ્યું છે અને માત્ર આર્થિક માપદંડ આધારિત અનામત બંધારણવિરોધી નથી.

જસ્ટિસ રવિન્દ્ર ભટે EWS અનામત સાથે અસહમતિ વ્યક્ત કરી, પરંતુ સુપ્રીમ કોર્ટની બહુમતી દ્વારા આ અનામત યથાવત્ રાખવાનો ચુકાદો લેવામાં આવ્યો.

EWS અનામતનો ઇતિહાસ અને સરકારની નીતિ

2019માં સંસદે 103મા બંધારણીય સુધારા અંતર્ગત EWS વર્ગ માટે 10% અનામત મંજૂર કર્યું. તત્કાલીન રાષ્ટ્રપતિ રામનાથ કોવિંદએ પણ તેને મંજુરી આપી હતી. EWS માટેની પાત્રતા નક્કી કરવા કેન્દ્ર સરકારે 8 લાખ વાર્ષિક આવક મર્યાદા સહિતની કેટલીક શરતો નક્કી કરી.

આ નીતિ વર્ષો પહેલા લાગુ કરવામાં આવી હોવા છતાં, હજુ પણ સમાજના આર્થિક રીતે નબળા વર્ગના લોકોને પાત્રતા અને લાભો વિશે થોડી મૂંઝવણ છે. હવે EWS રિઝર્વેશન પર કોઈ અવરોધ નથી. જણાવી દઈએ કે પીએમ મોદીની આગેવાની હેઠળની સરકારે 2019માં ભારતીય બંધારણમાં 103મો સુધારો લાવીને EWS ક્વોટા લાવી દીધો હતો. EWS ક્વોટાની જોગવાઈ બંધારણની કલમ 15 ની કલમ 6 અને કલમ 16 માં ઉમેરવામાં આવી હતી. આ વિભાગ આર્થિક રીતે નબળા સામાન્ય વર્ગને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ અને નોકરીઓમાં અનામત પ્રદાન કરે છે.

સુધારા મુજબ, આ આરક્ષણ ખાનગી સહિત કોઈપણ શૈક્ષણિક સંસ્થા દ્વારા પણ લાગુ કરી શકાય છે, જોકે લઘુમતી શૈક્ષણિક સંસ્થાઓને સુધારામાંથી મુક્તિ આપવામાં આવી છે. સમજાવો કે EWS નું પૂર્ણ સ્વરૂપ આર્થિક રીતે નબળા વિભાગો એટલે કે આર્થિક રીતે નબળા વિભાગો છે. EWS પ્રમાણપત્ર આવક પ્રમાણપત્ર જેવું જ છે, જે કોઈપણ વ્યક્તિની આવકની સ્થિતિ દર્શાવે છે.

EWS અનામતનો લાભ કોને મળશે?

EWS અનામતનો લાભ તે જ વ્યક્તિઓ ઉઠાવી શકે જે નીચેના માપદંડો પૂર્ણ કરે:

✔️ વર્ષિક આવક 8 લાખ રૂપિયાથી ઓછી હોવી જોઈએ.

✔️ પાંચ એકરથી ઓછી ખેતીલાયક જમીન ધરાવવી જોઈએ.

✔️ નગરપાલિકા વિસ્તારમાં 1000 સ્ક્વેર યાર્ડથી નાના પ્લોટ હોવા જોઈએ.

✔️ બિન-અધિસૂચિત નગરપાલિકામાં 200 સ્ક્વેર યાર્ડથી નાના પ્લોટ હોવા જોઈએ.

EWS અનામત માટે મહત્વપૂર્ણ મુદ્દાઓ

• 2006માં UPA સરકારે આર્થિક રીતે પછાત વર્ગ માટે એક પંચની રચના કરી હતી, જેના અધ્યક્ષ મેજર જનરલ એસ. આર. સિન્હા હતા.
• 2010માં સમિતિએ રિપોર્ટ રજૂ કર્યો હતો, જેના આધારે સરકારએ EWS ની વ્યાખ્યા નક્કી કરી.
• આનાથી પહેલા, અનામત SC/ST અને OBC માટે જ લાગુ હતું, પણ EWS અનામત દ્વારા સામાન્ય વર્ગના પછાત લોકોને પણ લાભ મળે છે.

EWS અનામત માટે લાયકાત

EWS અનામતનો લાભ લેવા માટે નીચેની શરતો પૂર્ણ કરવી આવશ્યક છે:

આર્થિક પાત્રતા:

• આવક: વાર્ષિક આવક ₹8 લાખથી ઓછી હોવી જોઈએ.

મિલ્કત અને જમીન પાત્રતા:

• કૃષિ જમીન: 5 એકરથી ઓછી હોવી જોઈએ.
• શહેરમાં રહેઠાણ: 1000 સ્ક્વેર યાર્ડથી ઓછી હોવી જોઈએ.
• શહેર બહાર રહેઠાણ: 200 સ્ક્વેર યાર્ડથી ઓછી હોવી જોઈએ.

જાતિ માપદંડ:

• માત્ર સામાન્ય વર્ગના નાગરિકો જ EWS અનામત માટે પાત્ર છે.
• SC, ST, OBC વર્ગના લોકો EWS અનામત માટે પાત્ર નથી.

EWS અનામતના ફાયદાઓ

👉 સરકારી નોકરીઓમાં 10% અનામત:

• UPSC, SSC, બેન્કિંગ, રાજ્ય સરકારની નોકરીઓમાં અનામત ઉપલબ્ધ છે.

👉 ઉચ્ચ શિક્ષણમાં પ્રવેશ:

• IIT, NIT, IIM અને અન્ય ઉચ્ચતમ સંસ્થાઓમાં EWS અનામતના આધારે પ્રવેશ મળે છે.

👉 આર્થિક સહાય અને શિષ્યવૃત્તિ:

• વિવિધ સરકાર સંચાલિત શિષ્યવૃત્તિઓ EWS વર્ગ માટે ઉપલબ્ધ છે.

EWS પ્રમાણપત્ર માટે જરૂરી દસ્તાવેજો

📌 આવક પ્રમાણપત્ર (તાલુકા કચેરી કે જિલ્લા મથકે થી મેળવવું.)

📌 જમીન અને મિલ્કત સંબંધિત દસ્તાવેજો

📌 આધાર કાર્ડ અને રેશન કાર્ડ

📌 જાતિ પ્રમાણપત્ર (સામાન્ય વર્ગ માટે)

📌 પ્રદેશ વહીવટદાર અથવા અધિકૃત અધિકારીએ જારી કરેલું પ્રમાણપત્ર

EWS અનામત માટે અરજી કેવી રીતે કરવી?

1. સ્થાનિક મહેસૂલ કચેરી, જન સેવા કેન્દ્ર અથવા EWS કેન્દ્ર પર જઈ ફોર્મ ભરવું.
2. આવક અને મિલ્કત પ્રમાણપત્રની સાથે અરજી ફોર્મ જમા કરવું.
3. જરૂરી ચકાસણી પછી EWS પ્રમાણપત્ર મળી જશે.

હું કઈ રીતે આર્થિક રીતે નબળા વર્ગનું પાત્રતા પ્રમાણપત્ર મેળવી શકું?

જીલ્લા મેજીસ્ટ્રેટશ્રી / અધિક જીલ્લા મેજિસ્ટ્રેટશ્રી / કલેક્ટરશ્રી / અધિક કલેક્ટરશ્રી / નાયબ કલેક્ટરશ્રી / આસી. કલેકટરશ્રી / મામલતદારશ્રી / તેહશીલદારશ્રી ની કક્ષાથી નીચેની કક્ષાના ન હોય તેવા રેવેન્યુ અધિકારીઓ / તાલુકા વિકાસ અધિકારીશ્રી / જીલ્લા નાયબ નિયામકશ્રી (વિ.જા.) / જીલ્લા સમાજ કલ્યાણ અધિકારીશ્રી (વિ.જા.) ને સામાજિક ન્યાય અને અધિકારીતા વિભાગના તા.25/01/2019 ના ઠરાવ ક્ર:ઈ.ડબલ્યુ.એસ/122019/45903/અ ના પરિશિષ્ટ-ક મુજબ અરજી કરવી.

અરજી નિકાલની સમય મર્યાદા :કુલ 1 દિવસ.

અરજી ફી : ₹ 20/-

પુરાવાઓની પ્રમાણિત નકલ

• સોગંદનામું (અસલ)
• રહેઠાણનો પુરાવો (ટેલીફોન બીલ/ લાઈટબીલ/ મ્યુનિ.ટેક્ષ બીલ /ડ્રાઈવીંગ લાયસન્સ/પાન કાર્ડ / મતદાર ફોટો વગેરે ઓળખપત્ર પૈકી ગમે તે એક) જેમાં અરજદારના હાલના સરનામાનો ઉલ્લેખ હોય.
• અરજદારનું સ્કુલ લિવિંગ સર્ટીફીકેટ
• સક્ષમ અધિકારીને જરૂર જણાય ત્યાં દાદા, પિતા, કાકા, ફોઈ પૈકી કોઈ એકનું શાળા છોડ્યાનું પ્રમાણપત્ર
• અન્ય રાજ્યમાંથી સ્થળાંતરીત થયેલા કિસ્સામાં તા. 01/04/1978 પેહલાના ગુજરાત રાજ્યમાં કાયમી વસવાટ હોવા અંગેના સરકારી રેકર્ડ આધારિત પુરાવા રજુ કરવાના રેહશે.
• અરજદારના કુટુંબના તમામ સભ્યોની વાર્ષિક આવકના પુરાવા
• તમામ નોકરીયાતોના કિસ્સામાં તેમના કચેરીના વડાનું આવક અંગેનું તથા હોદ્દો તેમજ વર્ગ દર્શાવતું પ્રમાણપત્ર
  • ધંધા/વ્યવસાયના કિસ્સામાં ગણતરીમાં લેવાયે આગળના વર્ષના ઇન્કમટેક્ષ રીટર્નની નકલ
• અરજદાર સ્વયં ખેતીની જમીન ધારણ કરતા હોય તો 7/12 ના ઉતારાની નકલ અને કુટુંબના અન્ય સભ્યો ખેતીની જમીન ધારણ કરતા હોય તો તે રજુ કરવી તથા ખેતીની આવક દર્શાવતા આધાર રજુ કરવા.
• આવક અંગેના અન્ય સ્ત્રોતોની વિગતો હોય તો રજુ કરવી.
• ઉપયુક્ત સિવાય અન્યસ્ત્રોતોમાંથી થતી આવક હોય તો તે અંગેના આધારો અલગથી રજુ કરવા.
• સક્ષમ અધિકારીઓ/અપીલ અધિકારીયો જરૂરી જણાય તેવા વધારાના કે અન્ય આધારો પણ માંગી શકશે.

નોંધ: વિદ્યાર્થી/ઉમેદવારને જે બાબત લાગુ પડતી હોય તેના પુરાવા રજુ કરવાના રેહશે.

EWS અનામત – એક મહત્વપૂર્ણ પગલું

EWS અનામતથી સામાન્ય વર્ગના આર્થિક રીતે નબળા યુવાનોને ઉચ્ચ શિક્ષણ અને સરકારી નોકરીઓમાં વધુ તકો મળી રહેશે.

આ નિર્ણય ભારતના લાખો EWS વર્ગના નાગરિકો માટે મોટી રાહત સમાન છે અને ભવિષ્યમાં રોજગાર અને શિક્ષણ માટે નવી દિશા આપશે.

EWS અનામત પર સુપ્રીમ કોર્ટના આ નિર્ણયથી દેશમાં એક નવો માઈલસ્ટોન સ્થાપિત થયો છે, જે ભવિષ્યમાં સામાજિક ન્યાય માટે મહત્વપૂર્ણ સાબિત થશે.

👉 જો તમે EWS અનામત માટે પાત્ર હોવ, તો તરત જ અરજી કરો અને સરકારની આ યોજનાનો લાભ ઉઠાવો!