આપણી પ્રાચીન પરંપરા : નૈવેદ્ય

આપણી જ્ઞાતિની પરંપરા મુજબ, કુળદેવી/કુળદેવતાને નૈવેદ્ય પ્રદાન કરવાની પ્રથા આદિકાળથી આપણા પૂર્વજોથી ચાલી આવે છે અને તે આજ અને ભવિષ્યમાં સતત ચાલુ રહેશે. આ પવિત્ર પરંપરા દ્વારા કુળદેવી/કુળદેવતાને વિવિધ સ્વાદિષ્ટ અને સાંસ્કૃતિક વ્યંજનો તરીકે નૈવેદ્ય આપવામાં આવે છે. આ લેખમાં, આપણે કુળદેવી/કુળદેવતાને આપવામાં આવતા નૈવેદ્યમાં બનાવાતા વિવિધ વ્યંજનોની એક ઝલક અને તેમની ઐતિહાસિક વારસા વિશે વિસ્તૃત માહિતી પ્રદાન કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે, જે આપણી સંસ્કૃતિ અને સમૃદ્ધ પરંપરાને ઉજાગર કરે છે

આપણા કુળદેવતાને નૈવેદ્ય તરીકે ધરાવીએ છે, તેમજ આપણા પૂર્વજો માટે શ્રાધ્ધ પક્ષમાં લાડવા, દૂધપાક-પુરી અને ખીર-પુરી જેવા વ્યંજનો વધારે પ્રચલિત છે. આપણા પૂર્વજોની પરંપરા મુજબ દેવના નૈવેદ્યમાં વધારે બનતા વ્યંજનોમાં લાપસી, ખીર-પડ, ગોળ-ભાત, શીરો, તલવટ, ખીચડી, અને ફળોમાં જેવા કે, શ્રીફળ, સોપારી, સુકોમેવો વગેરે હોય છે.

નૈવેદ્ય એટલે ભગવાનને અર્પણ કરવામાં આવતો ભોગ અથવા સામગ્રી. ધાર્મિક વિધિઓમાં, દેવી-દેવતાઓને પ્રસન્ન કરવા માટે નૈવેદ્ય ચઢાવવામાં આવે છે. આ નૈવેધમાં સામાન્ય રીતે શુદ્ધ અને પૌષ્ટિક ખોરાક હોય છે, જેમ કે ફળ, ફૂલ, મીઠાઈ, ધાન્ય વગેરે.

નૈવેદ્યનું મહત્વ:

• ભક્તિનું પ્રતીક: નૈવેદ્ય ભગવાન પ્રત્યેની ભક્તિ અને શ્રદ્ધાનું પ્રતીક છે.
• આશીર્વાદ મેળવવા: માન્યતા છે કે નૈવેધ ચઢાવવાથી ભગવાન પ્રસન્ન થાય છે અને ભક્તોને આશીર્વાદ આપે છે.
• પુણ્યનું કામ: નૈવેધ ચઢાવવું એક પુણ્યનું કામ માનવામાં આવે છે.
• સમાજમાં એકતા: નૈવેધને લઈને સમાજમાં એકતા અને સંવાદિતા વધે છે.

નૈવેદ્યના પ્રકાર:

નૈવેદ્યના પ્રકાર વિવિધ સંસ્કૃતિઓ અને ધર્મોમાં અલગ-અલગ હોય છે. સામાન્ય રીતે નૈવેદ્યને નીચેના પ્રકારમાં વર્ગીકૃત કરી શકાય છે:

• ફળ અને ફૂલ: ફળ અને ફૂલને શુદ્ધ માનવામાં આવે છે અને તેને ભગવાનને અર્પણ કરવામાં આવે છે.
• મીઠાઈ: મીઠાઈ ભગવાનને પ્રસન્ન કરવા માટે ચઢાવવામાં આવે છે.
• ધાન્ય: ધાન્યને સમૃદ્ધિ અને સુખનું પ્રતીક માનવામાં આવે છે અને તેને ભગવાનને અર્પણ કરવામાં આવે છે.
• પાન: પાનને પૂજામાં વિશેષ મહત્વ આપવામાં આવે છે.

નૈવેદ્ય ચઢાવવાની રીત:

નૈવેદ્ય ચઢાવવાની વિધિ વિવિધ સંસ્કૃતિઓ અને ધર્મોમાં અલગ-અલગ હોય છે. સામાન્ય રીતે નૈવેદ્યને સ્વચ્છ હાથે અને શુદ્ધ તન-મનથી ભગવાનને અર્પણ કરવામાં આવે છે.

આખા ભારત દેશમાં જ્યાં પણ સનાતન ધર્મના દેવી-દેવતાની પૂજા થાય ત્યાં અવશ્ય નૈવેદ્ય અર્પણ કરાય છે અને ખૂબીની વાત છે કે આ માટે પાંચ ગ્રાસ અને શ્લોક જ ઉચ્ચારાય છે.

પ્રાણાય સ્વાહા, અપાનાય સ્વાહા, વ્યાનાય સ્વાહા, ઉદાનાય સ્વાહા અને સમાનાય સ્વાહા ।

ખાદ્ય પદાર્થમાં રહેલા ફક્ત પ્રાણ તત્વ દેવને અર્પણ કરાય છે. આ પાંચ પ્રાણ મનુષ્યના શરીરમાં છે અને તેના થકી જીવન છે. માટે તેને પુષ્ટ કરવા ખાદ્ય સામગ્રીના પ્રાણ તત્વ અર્પણ કરાય છે. માટે જે કંઈ જમીએ તે સૌ પ્રથમ ઇષ્ટ દેવને નૈવેદ્ય ધરાવી જમવું જોઈએ. ભગવાનને ધરાવેલી સામગ્રી પ્રસાદ કહેવાય.

શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે.

અન્ન બ્રહ્મા રસં વિષ્ણું ભોક્તા દેવો જનાર્દનમ્ એવં ધ્યાત્વા તથા જ્ઞાત્વા અન્ન દોષો ન લિપ્યતે ।

ભાવાર્થ: ભોજન બ્રહ્મ છે, તેમાં રહેલું સત્વ વિષ્ણુ છે અને તેનું સેવન કરનાર સ્વયં ભગવાન મહેશ્વર છે. જો તમે આ જાણશો, તો ખોરાકમાં રહેલી અશુદ્ધિઓ તમારા શરીરનો ભાગ નહીં બને.

નિષ્કર્ષ:

નૈવેદ્ય એ ભક્તિ અને શ્રદ્ધાનું પ્રતીક છે. તે ભગવાન અને ભક્ત વચ્ચેના નાતના સંબંધને મજબૂત બનાવે છે.